Xoay quanh cơn bão Yagi vừa qua là hàng loạt những bài viết, video chia sẻ, mổ xẻ về nguyên nhân và cách ứng phó với sạt lở trên đất dốc. Đây là một tín hiệu tích cực khi ngày càng có nhiều người quan tâm đến vấn đề này và chúng tôi cũng xin chia sẻ góc nhìn của mình dựa trên kinh nghiệm nhiều năm trồng Vetiver chống sạt lở, trong đó nổi bật nhất là dự án trồng 1,500,000 m2 thuộc Quốc lộ 1B.
Sạt lở trên đất dốc là vấn đề phức tạp vì có nhiều yếu tố ảnh hưởng như kết cấu đất, độ dốc, sự nứt gãy ở các địa tầng, lượng mưa, đặc tính của thực bì trên đất,… nên chúng tôi mong lắng nghe thêm ý kiến của những người có chuyên môn về địa chất để mổ xẻ sâu sắc hơn vấn đề.
- Cơ chế gây ra sạt lở trên đất dốc:
Nếu xem kỹ các video chia sẻ cảnh sạt lở, bạn sẽ thấy nó không đổ liền một cái ầm mà sẽ là những vết nứt nhỏ, rớt từ từ một mảng nhỏ rồi sau đó mới là sạt lở toàn bộ một diện tích lớn. Các nghiên cứu chỉ ra rằng ở vùng đồi dốc khi gặp mưa lớn và thấm nước trong nhiều ngày thì sẽ hình thành cái gọi là mảng trượt mồi. Mảng trượt mồi được hình thành dọc theo sườn dốc, chỗ sâu nhất người ta đo được là 2m. Gọi là trượt mồi vì khi có sạt lở xảy ra, mảng này sẽ rơi xuống trước sau đó làm mồi cho hàng loạt những sạt lở khác (1). Mảng trượt mồi này chính là mảng nhỏ rớt xuống đầu tiên và sau đó là kéo theo đống đổ nát như bạn thấy trong video.
Câu hỏi là liệu mảng trượt mồi có hình thành ở tất cả các địa hình dốc cho dù là có cây lớn, rừng che phủ hay không? Câu trả lời là có nhưng không gây ra sạt lở. Ở rừng cây lâu năm, rễ to của những cây cổ thụ đi xuyên sâu (quá 2m) qua lớp đất này như các chiếc nêm cố định không cho lớp đất mỏng trượt để làm mồi cho sự sạt lở khủng khiếp tiếp theo. Nếu rừng trồng mới, rễ chưa đủ sâu quá 2m hoặc có rễ dài quá 2m nhưng ít, mỏng, yếu sẽ không giữ được mảng trượt mồi. Vụ sạt lở có người chết ở một rẫy sầu riêng tại đèo Bảo Lộc vừa xảy ra năm ngoái là minh chứng hùng hồn cho kết luận mảng trượt mồi luôn hiện diện trên đất dốc. Vẫn là có cây trồng nhưng độ sâu chưa qua khỏi 2m và không đủ dày để giữ lại là vẫn sạt lở như thường.
- Giải pháp
Để hạn chế sạt lở trên đất dốc cần có gì đó để giữ mảng trượt mồi này lại. Nó có thể là:
- Ưu tiên chừa các cây có sẵn tại chỗ theo đường đồng mức: Khi đến một vùng đất dốc mới, thay vì phá hết rừng ra để trồng cây thì bạn nên chừa các cây sẵn tại chỗ theo đường đồng mức. Độ rộng của từng mức sẽ phụ thuộc vào độ dốc mà bạn có. Cây trồng chính của bạn lúc còn nhỏ chưa cần quá nhiều ánh sáng nên thay vì phá hết toàn bộ thì bạn hãy tỉa cành, kiểm soát độ cao cây có sẵn làm sao vẫn đảm bảo cây trồng chính không bị cạnh tranh ánh sáng đồng thời vẫn giữ được tối đa cây có sẵn nhằm tận dụng bộ rễ sâu của chúng. Đừng sợ chúng cạnh tranh dinh dưỡng, khi bón cho cây trồng chính nhớ tính luôn phần của bọn này, bạn sẽ thu hồi lại được bằng sinh khối. Hơi cồng kềnh nhưng rất tiếc đã canh tác trên đất dốc thì phá hết cây cũ trong khi rễ cây trồng chính chưa đủ lớn để giữ mảng trượt mồi sẽ mang đến nhiều nguy hiểm tiềm tàng.
- Trồng cỏ Vetiver theo đường đồng mức: Cỏ Vetiver không còn xa lạ gì trong việc kiểm soát xói mòn, sạt lở trên đất dốc. Với bộ rễ dày, ăn sâu và người ta đã làm thí nghiệm so sánh độ bền chịu trượt (shear strength) thì Vetiver có thể chịu được lực kéo 6-19kPa/kg so với rễ cây thông thường là 3.2 – 3.7 kPa/kg. Đây là bậc thầy trong việc cố định mảng trượt mồi. Vetiver có thể sống được ở nhiều điều kiện đất đai khác nhau và chỉ bị hạn chế duy nhất là thiếu sáng. Nếu bạn canh tác trên đất dốc và vườn cây vẫn còn ánh sáng thì hãy cân nhắc dùng Vetiver.
Chúng tôi đã từng làm thí nghiệm trồng Vetiver trong 10 tháng và đo được chiều dài bộ rễ là 3,2m trong khi trên thế giới người ta đã ghi nhận bộ rễ dài nhất là 12m. Với kinh nghiệm nhiều năm nghiên cứu về loại cỏ này chúng tôi thấy rằng vai trò rõ nhất của Vetiver (và cân đối về mặt chi phí) nên là kiểm soát xói mòn, sạt lở trên đất dốc, taluy. Còn những lợi ích khác như lấy sinh khối để cải tạo đất thì nhiều loại cỏ/cây trồng khác có thể làm được với chi phí thấp hơn.
Chú thích:
- Ciawi, Yenni; Hidayati, Anissa; Kedaton, Hindhu; Tonyes, Silvia; Elizar. Exploring The Mechanism Of Vetiver System For Slope Reinforcement On Diverse Soil Types – A Review. June 2023. Journal of Geoscience, Engineering, Environment, and Technology. 8(2):123-130
